| dbo:abstract
|
- Greater Poland dialect (Polish: dialekt wielkopolski) is a dialect of Polish language used in the Greater Poland. It is used in the area, on the south from the cities of Koło, Kalisz, Ostrów Wielkopolski, Rawicz, and Babimost, from the west from Międzychód and Krzyż Wielkopolski, and along the line of the rivers of Noteć and Warta. (en)
- Dialekt wielkopolski – dialekt języka polskiego, używany w Wielkopolsce. Obecnie obejmuje tereny ograniczone linią przechodzącą nieco na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Rawicza i Babimostu, na zachód od Międzychodu, do Noteci koło Krzyża Wielkopolskiego, i wzdłuż tej rzeki do jej źródeł i do Warty pod Kołem. Wyróżnia się gwary
* Wielkopolski środkowej,
* Wielkopolski południowej (część południowa, od powiatów leszczyńskiego, gostyńskiego, krotoszyńskiego, ostrowskiego i kaliskiego włącznie),
* Wielkopolski zachodniej (na zachód od Pniew, Nowego Tomyśla i Wolsztyna)
* Wielkopolski północnej (na północ od Gniezna i Międzychodu). Według większości językoznawców dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński jest odgałęzieniem dialektu wielkopolskiego (gwara warmińska najczęściej zaliczana do dialektu mazowieckiego). Stanisław Urbańczyk, wyodrębniający ten subdialekt, przez pewien okres nazywał dialekt wielkopolski dialektem wielkopolsko-pomorskim, zaznaczając przynależność części gwar, pierwotnie pomorskich, do tego zespołu gwarowego. Do cech dialektu należą:
* brak mazurzenia (jedynym wyjątkiem są gwary chazackie, chwalimska i Mazurów wieleńskich).
* udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa (na całym obszarze)
* dyftongizacja, np. ptauk, buoso, myj (na zachodzie), loudzie (ptak, boso, my, ludzie), najsilniejsze uwargowienie sam. o występuje w Zachodniej i Środkowej Wielkopolsce, gdzie 2-głoskowe o występuje właściwie po każdej spółgłosce twardej
* samogłoski nosowe wymawiane wąsko i asynchronicznie, np. wy̨ch, wiųzać, wszyńdzie, widzom (węch, wiązać, wszędzie, widzą)
* na południu wymowa beznosówkowa, np. ksiużka, wuchać (książka, wąchać)
* na północy , np. woda, wokno lub uoda, uokno
* na południu przejście n w ń po i, y, np. drabinia, winio, pierzyjnia (drabina, wino, pierzyna)
* silne uproszczenie grup spółgłoskowych, np. leki, stasze, szur (lekki, starsze, szczur)
* brak ubezdźwięcznienia w, np. chwila, twardyj, świat, kwiat (literacka wymowa [chfila, tfardy, śfiat, kfiat])
* przejście eł w åu, óu, np. kiåubasa, koukiouka
* zachowanie dawnego e po spógł. miękkich, obecnie i historycznie (historycznie miękkie to: l, rz, ż, sz, cz, c, dz). Cecha ta występuje: 1) w nazwach miejscowych, jak np. Kąkolewo (a nie Kąkolowo), Wijewo (a nie Wijowo), Kołodziejewo, Pleszew 2) w przymiotnikach z przyrostkiem -ow: majewy (a nie majowy), różewe(a nie różowe), różańcewe, wiśniewy; a także w pochodnych od takich przymiotników rzeczownikach: krawcewo (krawcowa), bojewica (klepisko w stodole); w miejscu ogólnopolskiego -ów- po spógł. miękkiej jest -yw-(np. gnojywka, pokojywka) 3) w końcówce celownika rzeczowników męskich, czyli guespuedarzewi, kóniewi, ale już na przykład chłopowi, sómsiadowi. Kiedyś było to zjawisko powszechne (śladem jest wyraz królewski), teraz dotyczy tylko gwar wielkopolskich na zachód od linii Miejska Górka – Gostyń – Środa – Wągrowiec -Nakło – Sępólno. Pojedyncze wyrazy ilustrujące to zjawisko spotkać czasem można również na wschód od tej linii (np. hrabieski).
* formy dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego typu kazanio, picio
* formy mianownika liczby mnogiej typu kawalyrzo, sołtysio
* końcówka -ygo lub -ygó w dopełniaczu zaimków, np. tanigo, tygo, tegu, tégó, gu (go)
* zachowanie końcówki -i w odmianie liczebników 5-10, np. w szyści miejscach
* dyftongiczna wymowa y jako yj, zwłaszcza na końcu wyrazu, rzadko w środku (darujmyj, ździebkuœ słemyj), spotykana w Zachodniej Wielkopolsce, aż po miasto Wągrowiec i rzekę Prosnę (według Z. Sobierajskiego) lub do granicy wschodniej Ostrzeszów – Pleszew – Września – do Noteci (według M. Gruchmanowej). (pl)
- Великопо́льский диале́кт, или великопо́льское наре́чие (польск. dialekt wielkopolski, narzecze wielkopolskie) — один из четырёх генетически восходящих к древнепольским племенным диалектным объединениям основных диалектов польского языка наряду с малопольским, силезским и мазовецким диалектами. Основой формирования великопольского диалекта был древний диалект племени полян, распространённый в IX веке на территории центральной части исторической области Великой Польши — в бассейне средней Варты в районе Гнезна и Познани. В настоящее время великопольский диалект распространён в северо-западной и центральной частях Польши в таких исторических землях, как Великая Польша (собственно великопольские говоры) и к востоку и северу от неё в Крайне, Борах Тухольских, Кочевье, Хелминской и Добжинской землях, на Куявах, а также в окрестностях Мальборка. Данные земли относятся к территории современных Великопольского и Куявско-Поморского воеводства, а также южных и восточных повятов Поморского воеводства. Ядро великопольского диалекта — собственно великопольские говоры, в составе которых выделяют центральную, западную, восточную, южную и северную, или палуцкую, группы говоров. К северо-востоку от ареала собственно великопольских говоров распространены также включаемые в состав великопольского диалекта крайняцкие, боровяцкие, кочевские, мальборские, хелминско-добжинские и куявские говоры. Великопольский диалект выделяется по двум основным фонетическим чертам — отсутствию мазурения и звонкому типу межсловной фонетики (сандхи). Также к чертам великопольского диалекта относятся дифтонгизация бывших долгих ā > åu, ou̯, ou̯; ō > u̯ye, u̯y, ů и начального гласного o- > u̯o, u̯e; различение звуков y и i (с дифтонгизацией y — yi̯, yi̯) в южной части диалектного ареала и смешение y и i на северо-востоке; узкая и высокая реализация носовых гласных по сравнению с литературной нормой (ę как y, ǫ как ų); сильная тенденция к упрощению групп согласных; окончание -ma в форме 1-го лица множественного числа императива; наличие оппозиции флексий -ow- после твёрдых и -ew- после мягких согласных и другие диалектные черты. Говоры великопольского диалекта взаимопонимаемы с говорами других польских диалектов. На великопольском диалекте отсутствует собственная письменность и литературные произведения, диалект является прежде всего средством устного бытового общения в основном среди лиц старшего поколения, живущих сельской местности. Великопольский диалект сыграл важнейшую роль в становлении польского языка — в основе сформированного на базе разговорного койне польского литературного языка прежде всего лежат великопольские диалектные особенности (нередко имеющие общепольский характер). (ru)
|
